Alexander von Humboldt, visionair en held.

‘Ik houd bijna van deze man’ schreef Charles Darwin eens over Alexander von Humbolt. De vermaarde bedenker van de evolutietheorie stak zijn bewondering voor Humboldt niet onder stoelen of banken. Zonder Humboldt was er waarschijnlijk geen evolutietheorie, want in zijn geschriften vond Darwin de blauwdruk hiervan.

In tegenstelling tot Darwin heeft Humboldt echter geen grote ontdekking op zijn naam. Deze Pruisische wetenschapper, naturalist en ontdekkingsreiziger, een combinatie tussen Indiana Jones en Stephen Hawking, kwam al aan het begin van de 19^e eeuw met een wereldbeeld waarin de natuur als een web van leven allesomvattend is en waarin alles met elkaar verbonden is. Humboldt merkte hierin ook voor het eerst de destructieve invloed van de mens op. In de 20^e eeuw werd hij enigszins vergeten. Wie was deze uitzonderlijke man en waarom is zijn wereldbeeld juist nu zo belangrijk?

Alexander von Humboldt werd op 14 september 1769 geboren in Berlijn als telg van een adellijke familie. Hij ontwikkelde al op zeer jonge leeftijd een grote interesse voor de natuur in zijn directe omgeving. Wellicht werd hij hier al gegrepen door wat de Duitsers ‘Fernweh’ noemen, een verlangen naar verre oorden. Zijn levensbepalende expeditie voerde naar een groot gebied rond Midden-Amerika, de Caraïben en het noorden van Zuid-Amerika. Vanuit de Spaanse haven van La Coruna vertrok Humboldt op 5 juni 1799 naar het Westen om uiteindelijk in het huidige Venezuela aan te komen.

Tijdens zijn reis vol ontberingen zou hij ontdekkend en beschouwend tot de conclusie komen dat alles met elkaar samen hangt: geografie, antropologie, biologie, en politiek. Kolonialisme, slavernij, klimaat en economie balancerend op de kwetsbare grondvesten van de natuur. Met een kenmerkende kosmische blik zou hij alles als een groot geheel bekijken en beschrijven. Aan het Valenciameer zag hij de verwoestende hand van de mens in de natuur. De ontbossing door Europese planters maakte dat het aardoppervlak meedogenloos was overgeleverd aan de brandende zon. Extreme verdamping leidde tot zware regens, die vervolgens de bodem wegspoelden. De grond werd misbruikt voor snelle winst, maar dit leidde onvermijdelijk tot rampspoed voor de bevolking. De mens kon volgens Humboldt klimaatverandering veroorzaken. Een vooruitziende blik.

Humboldt zag de huiveringwekkende pracht van het bestaan. Het ontstaan van de verscheidenheid door klimatologische en omgevingsfactoren, boeiden hem. In alles zag hij eerste de natuur, zoals hij van jongs af aan had gedaan in een door de mens gedomineerde omgeving. Elke observatie was onderdeel van iets groters, iets met een gedeeld kloppend hart.

Humboldt voer de geweldige Orinoco-rivier op, om na ruim 2.200 kilometer, deels over land, weer aan de Venezolaanse kust te staan. Een expeditie van ruim vier maanden door op dat moment onbekend, grotendeels onbewoond gebied, bedekt met dichte jungle. Humboldt beklom verschillende vulkanen. De aardbeving die plaatsvond tijdens de tweede beklimming, beschrijft hij zeer nauwkeurig. Het moest allemaal iets met elkaar te maken hebben. Hij beklimt ook de ruim zesduizend meter hoge piek in de Andes, Chimbarazo, op dat moment bekend als de hoogste berg ter wereld. Bijna op de top van die berg had hij zijn aha-erlebnis: het landschap overziend, kwam hij tot het inzicht dat de natuur één groot organisme is, een verbonden web van leven. De natuur is een levend geheel, geen werkeloze massa. Menselijk ingrijpen hierin kon niet zonder consequenties blijven.

Humboldt schilderde de aarde als een levende planeet met een grote huid, die ademend temperaturen laat schommelen, ziek kan worden en dan symptomen vertoont. Hij was een kind van de Verlichting, een rusteloze homo universalis, een veelweter met een buitengewoon geheugen die zijn droom om te reizen en ontdekken najoeg. Misschien uiteindelijk wel veel meer een verbinder dan een ontdekker. De voorvader van de natuurbeweging en een visionair. Hij is een stem uit het verleden met een boodschap voor het heden. Humboldt was vooral de eerste die besefte dat de mens het klimaat kan beïnvloeden. Nu ondertussen de gevolgen van die beïnvloeding schrikbarend duidelijk zijn, is het de vraag of we nog op tijd handelen om deze terug te draaien en de aarde in haar huidige, adembenemende vorm te behouden. Natuur is politiek geworden, het klimaat is economisch. Globalisme heeft kolonialisme vervangen. Bedrijven verbinden nu landen met elkaar. Bewustwording van het probleem is een eerste stap. Maar er is meer nodig. Om klimaatverandering aan te pakken, hebben wij nu meer dan ooit de visie van Humboldt nodig. Humboldt werd gedreven door verbondenheid met en bewondering voor de natuur. De natuur die pas echt kan worden begrepen door middel van verbeelding, emoties en gevoel. Er is nu een generatie nodig die dit met hem deelt en er naar handelt. We kunnen de natuur pas echt daadkrachtig beschermen als we hier oprecht van houden. De liefde van Humboldt voor de natuur was intens en onvoorwaardelijk. Humboldt is de klassieke held waar de moderne wereld behoefte aan heeft.

Bronnen:

L. Brouwers, Een held voor onze tijd, NRC, 18 juni 2016.

R. van der Lint, Verloren held van de wetenschap, De Groene Amsterdammer, 5 september 2017.

E. Palmen, Alexander von Humboldt, milieuactivist avant la lettre, Biografieportaal, 2 juli 2016.

M. Werner, Het blijkt fantastisch om met von Humboldt mee te reizen, De Volkskrant, 28 mei 2016.

A. Wulf, De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt, Amsterdam, Atlas Contact 2016.